Ege denilince akla Zeybek gelir. Mert, cesur, atılgan, mazluma dost, haksızlığa düşman olarak tanınırlar. Türk köylüsünün tipik bir örneğidir. Kurtuluş savaşında gösterdikleri başarılar ünlerine ün katmıştır. Bugün Zeybeklik tarihi bir anı olarak yaşatılmaktadır.
Toplumda düzen bozulur, bir kez hak elde edebilmek zora ve güce dayanırsa orada “dağların yasası” egemen olur. Dağ yasalarının sahipleri ise bellidir: Dağlarda iç içe yaşayanlar… Zeybekler de bunlardan bir kesimidir.
Zeybekliğin Kökenleri
Zeybekliğin kökenlerini Eski Yunan’da veya Orta Asya’da aramanın manası yoktur. Çünkü zeybeklere ilk olarak Anadolu Selçuklularında rastlanmaktadır. Bu dönemde zeybek adının, Aydın yöresinde yolların güvenliğini sağlayan bir çeşit asker anlamına geldiğini biliyoruz. Kelimenin anlamını araştırmak ta beyhude bir iştir. Kelimenin kökenine ilişkin bir tarihi kayıt bulunmamasının yanısıra bu kelimeyi Rumca’dan veya başka yabancı dillerden gelmiş gibi göstermeye çalışan sahtekar ve hainlerin varlığı, bu bahisten tiksinerek geri adım atmamız için yeterlidir.
Zeybekliğin asıl kökeni 16.yüzyıl sonu ile 17.yüzyıl ortalarına tarihlenen Celali Ayaklanmalarına dayanır. Gerçek anlamını da burada bulur. Yenilgilerle bozulmaya yüz tutan merkezi idare ve halka zulümden başka bir şey getirmeyen yerel vali ve mültezimler ile birlikte köylüler üzerindeki mali yükün ağırlığı, asker kaçakları ile birleşen isyancıların çığ gibi büyümesine yol açtı. Aydın, bu sıkıntıları daha fazla hisseden bir vilayet olarak Celalilerin her zaman etkin olduğu bir yöre olageldi. Bu isyancıların faaliyetleri yoğun olarak Aydın’da hep devam etti. Buna karşın aynı sebeplerle dağa çıkan eşkıyanın gittikçe yöresel niteliklere bürünerek diğer eşkıyadan ayrıldığını ve bir çeşit toplumsal çete haline geldiğini görmekteyiz. Anlatılanlar bellidir; haksızlığa karşı çıkan köylü genci ve zenginden topladığını fakire dağıtan, gençleri evlendiren, köprüleri onaran gönlü tok eşkıya.
Zeybekler ve Yataklar
Zeybeklikte en önemli, belki de zeybeği ve zeybekliği yaşatan en can alıcı kurumlardan biri de “yatak” olayıdır. Yatak, kendi deyimleriyle zeybeğin canıdır. Zeybekler için vazgeçilemez bir zorunluluktur. İyi bir yatak ağı oluşturamayan, sağlam yatağı bulunmayan zeybekler kendini yeterince koruyamaz, fazla etkili olamaz. Kendi deyimleriyle, “Yatağı çürük zeybek uzun süre yaşamaz.” Bu nedenle zeybekler dağa çıkar çıkmaz geniş, sağlam, “ser verip de sır vermeyen” uyanık güvenilir bir “yatak ağı”, diğer bir deyişle “yatak örgütü” oluşturmak zorundadır. Fakat bu yatakların hiçbiri birbirini bilmez, bilemez.
Yatak, zeybeklere destek veren, koruyan, kollayan, her türlü koşulda hiçbir yardımı esirgemeyen, karşılıklı dayanışmanın en üst düzeyde yaşandığı kişi ve çevrelere denmektedir. Yataklar konumlarına göre derece derecedir. Hiçbir kimse tarafından hangi yatağın hangi derecede bulunduğu bilinemez. Yataklar da sahip oldukları bilgileri kesinlikle dışarı sızdırmazlar. Konumlarını belli etmezler. Bu konularda “ketum”luk, yani sır saklamak zorunludur.
Efe Zeybek Kızan
Zeybeklik kurumu üç birimden oluşmaktadır.Efe, zeybek, kızan. Efe zeybeklerin başıdır. Zeybekler, kızanlardan sorumlu kolbeyidir. Kızanlar ise efenin buyruğundaki askerlerdir.
EFE
Efe; zulme, işkenceye, haksızlığa başkaldıran ve silahlanıp dağa çıkan, Kızan larıyla birlikte fakir fukarayı koruyup gözeten, zalimleri tepeleyen, ulusal çıkarları düşünerek gerektiğinde yurt savunmasına koşan yiğittir.
Kızanları Efe’ den ayıran özellik giyimde de belli olur. Efe, gümüş saat kösteği, gümüş sigara tabakası kullanır, Kızanları kullanamaz. Kızanlar, Efenin izni olmadan evlenemezler. Efe, kızanlarının babası, koruyucusu ve lideridir.
Efe ile eşkıya yı birbirine karıştırmamalıdır. Eşkıya, yol kesen, ev basan, soyguncu ve can kıyıcıdır.
Çete sözü Efenin ekibine verilen ad olduğu gibi, eşkıya nın ekibine de verilen bir addır.
Efe, gönüllerde bir kahraman olarak yaşayan bir kültür hazinesidir.
Zenginden aldığını fakire veren, yoksul kızlara çeyiz düzen, düğün dernek kuran kişidir.
Efelik bir tür seçimle olur. Efenin oğlu efenin değerinde ise efe seçilir. Artık herşey onun buyruğuna kalmıştır. Efenin oğlu seçilemezse, zeybekler aralarından en değerli zeybeği efe seçerler.
Efeler birbirine ateşli silah çekmezlerdi. Zira bu korkaklık sayılırdı. Mintanlarının yaka düğmeleri sürekli açıktır. Sakal bırakmazlar, pala bıyıklıdırlar. Başları ustura ile tıraş edilir, arka ortadan "perçem" sarkardı. Bindikleriat erkektir. Koşumlarının metal aksamları gümüştendir. Ayaklarında "kayalık" denilen özel işlemeli çizmeler bulunur. Uzun namlulu silah olarak da "Filinta" taşırlardı.
ZEYBEK
Zeybekler Anadolu'da esas olarak kolluk görevi görmüşlerdir. Bunlar yolları koruyorlar ve her iki fersahta bir bulunan kervansaraylarda ve mola verilen yerlerde bekçilik yapıyorlardı. Bu hizmetleri karşılığında ise yollardan geçen yolculardan aldıkları az miktarda parayla geçimlerini sağlıyorlardı. Ancak bu işi yaptıklarından dolayı buralarda zorla para almıyorlardı.
Zeybekler tutuculuktan uzak kişiler olduklarından bazı zamanlarda adları gavura da çıkmıştı. Aynı zamanda derbentlik yaparak ve ayanların maiyetinde bulunarak da geçimlerini sağlıyorlardı. Zeybekler 19. yy başlarından sonra birtakım sıkıntılar içine girdiler. Bu dönemlerde ayanlığa karşı girişilen haraketler sonucu geni gelen yöneticiler ile zeybekler arasındaki ilişkiler eskisi gibi sürmedi.
Batı Anadolu ayanlarının zeybeklere karşı olumlu davranışları, 2. Mahmut'un bu yöreye gönderdiği valilerle değişmiş ve sertleşmiştir. Bu davranışlarıyla Aydın halkının eğilimleri hakkında fazla bilgileri olmadığını gösteren yeni yöneticiler, oldukça tehlikeli bir ortamın doğmasına neden olmuşlardır. Atçalı kel Mehmet İsyanı böyle bir ortamda patlak vermiştir.
Zeybekler arasındaki kitlesel bir başkaldırı olayı da 1854'te başlayan Sinanoğlu ayaklanmasıdır. Aydın kaymakamı Kani Paşa'nın askerlerini yenerek üç dağa egemen olan baba-oğul Sinanoğulları daha sonra Arnavutluk'tan getirilen kuvvetlerin yardımıyla Hekim İsmail Paşa tarafından yenilgiye uğratılarak idam edildiler. Zeybekler 19. yy. ın sonlarına kadar geleneklerini korumuşlardır. 1862' deki Karadağ harekatı ile 1877' deki Osmanlı- Rus savaşında önemli görevler üstlenmişlerdir.
KIZAN
Kızanlar efenin maiyetindeki askerlerdir. KIzan kelime anlamı olarak Batı Anadolu'nun bazı yörelerinde "çocuk" anlamında kullanılır. Kızanların mintanlarının kolları uzundur. Giyimleri sadedir. Cepkenleri sırma işlemelidir. Başlarının ortası tıraş edilir. Uzun namlulu silah olarak da "Martin" kullanırlardı. Efenin izni olmadan evlenemezler.
Zeybekliğe Geçiş Töreni
Kızanlar belli kurallar çerçevesinde zeybekliğe geçerler. Yapılan törende halka olma çok önemlidir. Yalnızca zeybek adayı kızan ayakta durur. Yatağanını çekerek üç kez öperek efenin önünde diz çöker. Efe de aşağıdaki andı içirir.
Bu söyleşinin bitiminde Efe ayağa kalkar, önlerinde bulunan teknel (defne) ağacının yanına gelir. Efe teknel ağacına yatağanı saplar. Kızanlar bu ağacın önünde toplanırlar, Efe ağacın önünde söyleşiye şöyle devam eder:
Efe : Sözünde durmayan, kahpe bacının öz kızanı olsun mu?
Kızanlar : Olsun... Efe : Şu dualı yatağan böğrüne batsın mı? Kızanlar : Batsın.. Efe : Doğru söylediğinize Nasuh tövbesi olsun mu?
Kızanlar : Olsun...
